Tunnel of Hope

Twee jaar geleden hebben we in Quito (Ecuador) een bezoek gebracht aan de Capilla del Hombre (the Chapel of Man) van de schilder Guayasamín. Eén van de belangrijkste kunstenaars van Ecuador (en Zuid-Amerika) die tussen 1940 en 1999 meer dan 13.000 vooral sociaalkritische schilderijen, maar ook portretten gemaakt heeft waarin hij het lijden van het Latijns Amerikaanse volk heeft uitgebeeld. Zijn Capilla del Hombre, zijn kapel voor de mensheid en een aanklacht tegen al het onnodige geweld, leed aangedaan in oorlogen, onderdrukking, bezetting maakte een overweldigende indruk op Jan en mij, en ook -op een iets andere manier- op de kinderen. Wat een ontzettend indrukwekkende plek, de schilderijen, de beweegredenen, het verhaal erachter.

Vandaag was – niet zozeer vanuit de kunst, maar door een confronterend historisch besef – op een vergelijkbare manier overweldigend. Sarajevo, een stad waar mensen om vier redenen naartoe komen, 1) omdat het gezien wordt als het Jeruzalem van Europa, 2) vanwege de Olympische winterspelen van 1984, 3) vanwege het beleg van Sarajevo en 4) omdat drank en sigaretten zo goedkoop zijn, hebben we vandaag gezien door de ogen van een gids die hier als kind opgroeide, en twee militairen die actief zijn geweest in de strijd tegen de Bosnische Serven.

We begonnen met een stadswandeling, waarbij onze gids Enes ons langs de plek leidde waar Franz Ferdinand neergeschoten was, een gebeurtenis die het begin van WO I in gang zette. We liepen binnen een paar straten langs moskeeën, oosters orthodoxe en katholieke kerken, en synagogen, en hij vertelde ons verhalen hoe de vier grote religies ruim 500 jaar in broederschap naast elkaar leefden. Tot er, omwille van etnische en religieuze verschillen en politieke macht vrienden en familie tegen elkaar opgezet werden in de Bosnische oorlog begin jaren 90 van de vorige eeuw. Plakkaten met namen van omgekomen burgers, gaten in muren en gebouwen, en Rozen van Sarajevo - rood geverfde inslag van mortieren en granaten in de straten - getuigen nog steeds van de bloedige oorlog die hier nog maar 25 jaar geleden gewoed heeft. Foto’s, die hij niet aan de kinderen wilde laten zien omdat ze te gruwelijk zijn, en verhalen maakten dat de stad voor ons tot leven kwam. Gepassioneerd vertelde hij over zijn zorg over de werkeloosheid en brain-drain van het land. Voor hem was Tito een held, en het het leven ten tijde van Tito zoals zijn ouders hem dat schetsen, in een aantal opzichten beter dan de ‘democratie’ van het huidige Bosnië en Herzegovina.

Na een uitgebreide lunch met lokale specialiteiten als ćevapčići (gekruid gehakt met rauwe uit in een pita brood), Bosanski Lonac (stoofvlees gerecht) en brood met ajvar (paprikapurée), begonnen we aan onze tweede rondleiding door de stad. Vooraf aan ons bezoek aan Sarajevo had ik de Modern World Longest Siege Tour geboekt, waarbij we met twee gidsen een hele middag op pad zouden gaan in en om Sarajevo. We zouden de Tunnel van de Hoop bezoeken, een tunnel om de stad te voorzien van voorraden tijdens de belegering, en de berg Trebevic waar de Serviërs de Olympische bobslee baan gebruikten als bunker om de stad te kunnen beschieten. Een ongelofelijk indrukwekkende tour, met name door het verslag van onze gids Adnan (ongeveer onze leeftijd), dat Jan net heeft opgetekend in zijn reisdagboek:

Hij was officier in het Joegoslavisch Nationale leger (JNA) toen de pleuris uitbrak. Onder Tito was alles relatief goed. De economie ging goed, nationalisme werd heel streng de kop ingedrukt, ze mochten vrij reizen, dus al was het niet perfect, het was goed. Maar toen ging Tito dood en ging Milosovic met hulp van de Russen zijn groot-Servië plannen ontvouwen. De Slovenen en Kroaten zagen het gebeuren, organiseerden een defensiemacht en splitsten zich af. Slovenië was zo gepiept, maar in Kroatië was het vechten. En hij vocht mee, een half jaar lang. “In Kroatië werd de Servisch separatisten wapens toegespeeld door het JNA waardoor ze heel sterk waren.” De JNA en de Serven speelden onder 1 hoedje, eerst in Kroatië en later ook in Bosnië. Hij deserteerde en sloot zich aan bij het Bosnische leger. Mladic had inmiddels zware wapens in handen, ook weer via het JNA, en viel Sarajevo aan in zijn plan om Bosnië etnisch te zuiveren. Je moet Sarajevo gezien hebben om te snappen dat ze als ratten in de val zaten. De stad is gebouwd op 10 heuvels, en die waren op twee na in handen van Mladic. De Serven sloten de stad af van gas, elektriciteit, water en toevoer van goederen. Ze konden op hun gemak de stad met mortieren bestoken en mensen met scherpschutters belagen. “Als ze iemand geraakt hadden, volwassene of kind, dat maakte ze niet uit, dan bleven ze er op schieten in de hoop dat de vernedering zo groot was dat er iemand het lijk op ging halen zodat ze die konden beschieten.” Alleen al op de landingsbaan zijn er 800 mensen dooschoten. In totaal zijn er 11.000 mensen omgekomen, waarvan 1600 kinderen tussen 2 en 12 jaar. “Je had ook de weekend Chetniks, die waren het ergste. Ze kwamen uit Montenegro of Servië in het weekend om op alles te schieten wat bewoog.” Iedereen die actief was geweest in de belegering had lidtekens. Hem hadden ze ook geraakt, een sluipschutter schoot hem in zijn bovenbeen. Aan de ene kant ging de kogel erin, aan de andere kant eruit. “Ik heb ook schroot in mijn lichaam. Dat gebeurde toen één van mijn maten een handgranaat in zijn handen af liet gaan. Het schroot kwam in mijn rug terecht. Een deel ervan zit er nog.”
De tunnel van de hoop heeft hij honderden keren doorlopen. Alles werd er door vervoerd: eten, gas, mensen maar geen wapens. Rusland blokkeerde de bewapening van Bosniërs met een veto in de VN. Een bomaanslag in het centrum van de stad met 76 doden was de druppel. Na het verstrijken van een 48 uurs ultimatum bombardeerden de NAVO de artilleriestelling van de Serven. “Het waren de 10 mooiste dagen. We zetten weddenschappen in welke stelling er nu aan de beurt was, en het maakte niet uit als we verloren. Het was win-win.” En nu? vroeg ik. “Het is heel fragiel. Het leger is in handen van de 3 presidenten van de BiH maar de Serviërs pushen hun onafhankelijkheidseis.” Men is bang voor een nieuwe oorlog, er is nauwelijks een economie en het land stroomt leeg. Een triest verhaal uit de mond van een wijs maar gebroken man.

De tunnel, de bobslee baan – bespoten met felgekleurde graffiti -, Sniper alley, de joodse begraafplaats - op die van Praag na de grootste van Europa -, allemaal sleutelplekken in het beleg van Sarajevo, en we hebben ze allemaal gezien…. en het heeft flinke indruk gemaakt. Ook op Tijmen en Nynke, en zelfs de meisjes hebben behoorlijk wat mee gekregen, al duurde het voor hen soms wel erg lang.

Terug in Baščaršija hebben we op een terrasje onder genot van Bosnische koffie en baklava nog even na zitten praten over alles wat we gehoord en gezien hadden. Tot Fiene ineens zei: hé? Is het de eerste maandag van de maand of zo? Ik hoor allemaal sirenes…. Dit bleek oproep tot het gebed te zijn, dat vanaf de vele moskeeën in de stad rond zong. Daar wil ze ook nog heen! Naar die grote moskee met die mooie grote deur, die we ’s ochtends al gezien hadden en waar je tegen betaling in mag en dat de vrouwen en meisjes dan een doek mogen lenen om hun hoofd en armen te bedekken… Morgen?